İran-İsrail toqquşması, ABŞ müdaxiləsi və nəticələr

İran-İsrail Müharibəsinin Başlanması və Gedişatı

Son günlər Yaxın Şərq regionunda İran ilə İsrail arasında baş vermiş hərbi münaqişə dünya gündəminin əsas mövzusuna çevrilib. Münaqişə iyunun 13-də İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin İrana gözlənilməz hava zərbələri endirməsi ilə başladı

İsrail eyni anda İranın strateji nüvə obyektlərini və hərbi infrastrukturunu hədəf aldı; ilk hücum dalğasında İranın hava hücumundan müdafiə sistemləri məhv edildi, SEPAH (İnqilab Keşikçiləri) və Ordu komandirləri, eləcə də nüvə alimləri öldürüldü

Bu, 1979-cu ildən bəri İran ərazisinə qarşı ən böyük hərbi hücumlardan biri idi. İran tərəfi dərhal cavab verdi. Tehran rejimi İsrail şəhərlərinə qarşı ballistik və qanadlı raketlər atmağa başladı. Hədəf alınan nöqtələr arasında Təl-Əviv kimi böyük şəhərlər də var idi. İsrailin "Dəmir Günbəz" və digər hava müdafiə sistemləri bu raketlərin böyük qismini vursa da, hər iki tərəfdə mülki itkilər qeydə alındı

Müharibənin ilk günlərindən hər iki ölkə qarşılıqlı zərbələrin intensivliyini artırdı. Xronologiya: Aşağıda müharibənin son 10 günü ərzində baş verən əsas hadisələr xülasə olunub:

13 iyun: İsrail genişmiqyaslı hava əməliyyatı ilə İranın Tehrandan İsfahana qədər bir sıra nüvə obyektlərini və hərbi bazalarını vurdu. Bir neçə yüksək rütbəli İran generalı və nüvə mütəxəssisi ilk zərbələrdə həlak oldu

İranın hava hücumundan müdafiə şəbəkəsi iflic edildi və bu, İsrailə havada üstünlük qazandırdı.

14-21 iyun: Sonrakı günlər ərzində qarşılıqlı hücumlar davam etdi. İran ordusu İsrail ərazisinə yüzlərlə raket və dron zərbəsi endirdi. Bəzi raketlər İsrailin hava hücumundan müdafiə sistemlərini yarıb keçərək infrastruktur obyektlərinə ziyan vurdu, lakin böyük əksəriyyəti havada zərərsizləşdirildi. İsrail isə İranın raket qurğularını, silah anbarlarını və digər strateji hədəflərini dəqiq zərbələrlə məhv etdiyini açıqladı. Hər iki tərəfin açıqlamaları təbliğat xarakterli idi – İsrail İranın hərbi potensialını ciddi zəiflətdiyini vurğulayırdı, İran isə strateji obyektlərin əvvəlcədən köçürüldüyünü, hücumların ciddi nəticə vermədiyini iddia edirdi

22 iyun: Münaqişənin 9-cu günündə ABŞ birbaşa müharibəyə qoşuldu. Amerika Hərbi Hava Qüvvələri “B-2” bombardmançı təyyarələri ilə İranın Fordo nüvə obyektini bunkerə sızan bombalarla vurdu, Natanz nüvə təsisinə hava zərbələri endirdi. Eyni zamanda ABŞ donanmasına məxsus sualtı qayıqlardan İran ərazisinə qanadlı raketlər atıldı

Bu, müharibənin miqyasını daha da genişləndirdi və İran üçün yeni cəbhə açdı.

23 iyun: İran ABŞ-ın münaqişəyə daxil olmasına cavab olaraq, Qətərdə yerləşən Əl-Udeyd aviabazasına (ABŞ-ın bölgədəki əsas bazalarından biri) ballistik raketlər atdı. Lakin atılan 6 raketin hamısı hava məkanında vurularaq zərərsizləşdirildi

Bununla belə, İran dövlət mediası bu hücumu böyük ruh yüksəkliyi ilə təqdim edərək daxili auditoriyaya “ABŞ bazasına zərbə endirildi” mesajını ötürdü. Həmin gün eyni zamanda Rusiya və bəzi digər ölkələr münaqişənin daha da alovlanmasının qarşısını almaq üçün diplomatik kanallarla vasitəçilik səylərinə başladılar.

24 iyun: ABŞ Prezidenti Donald Tramp hər iki tərəfin atəşkəsə razılaşdığını elan etdi

Razılaşmaya əsasən, atəşkəs yerli vaxtla gecə yarısından qüvvəyə mindi və 12 saat ərzində tam dayanıqlılıq əldə olundu. Beləliklə, təxminən 10-12 gün sürən birbaşa hərbi qarşıdurma şərti sülhlə nəticələndi. İran atəşkəsin əldə olunmasını özünün “qələbəsi” kimi təqdim etməyə çalışsa da, reallıqda müharibə boyu strateji üstünlük İsrail tərəfinin əlində idi və Tehran ciddi itkilərə məruz qalmışdı

İqtisadi Təsirlər və Neft Bazarı

İran-İsrail müharibəsi təkcə hərbi-siyasi mənzərəni deyil, iqtisadi mühiti də təsirsiz ötüşmədi. Xüsusilə qlobal enerji bazarları bu qarşıdurmadan dərhal reaksiya verdi. Müharibə başlayandan qısa müddət sonra neftin dünya bazar qiymətində müəyyən artım müşahidə olundu. Brent markalı neftin bir barelinin qiyməti müharibədən əvvəlki ~$60 səviyyəsindən iyun ayının ortalarında $74-dək yüksəldi

Lakin bu artım kəskin deyildi və panika şəraiti yaranmadı. Ekspertlərin fikrincə, İran neftinin onsuz da sanksiyalar üzündən qlobal bazarda payının az olması və münaqişənin çox uzun çəkməyəcəyi ilə bağlı gözləntilər qiymət artışını nisbətən məhdudlaşdırdı

Yəni, bazarlar İran neftinin tamamilə kəsilməsini ehtimal etmədi və artım daha çox ehtiyatlı risk primiyası şəklində özünü göstərdi. Buna baxmayaraq, bölgədəki gərginlik beynəlxalq ticarət yollarına və nəqliyyat sektoruna da təsir etdi. Bir sıra beynəlxalq aviareyslər İran və ətraf hava məkanındakı risklər səbəbindən ləğv olundu və ya dəyişdirilmiş marşrutlarla uçdu

Körfəz bölgəsində və Hörmüz boğazında təhlükəsizlik qayğıları yükdaşımaların həcmini azaltsa da, kritik enerji daşımalarında ciddi fasilə yaranmadı. Hətta İran parlamenti müzakirələrində Hörmüz boğazının bağlanması təklifi səslənsə də, bu, gerçəkləşmədi

Azərbaycan iqtisadiyyatına təsir: Neft qiymətlərindəki dalğalanma Azərbaycan üçün həm risk, həm də fürsətlər yaratdı. Qısamüddətli perspektivdə neftin bahalaşması ölkəmizin ixrac gəlirlərini artırır. Azərbaycan ixracat gəlirlərinin ~80%-ni neft və qaz təşkil etdiyindən, dünya bazarında neftin hər bahalaşması ölkəyə daha çox valyuta axını deməkdir

Doğrudur, müharibə dövründə neftin qiyməti kəskin şəkildə artmadı, lakin yenə də may ayı ilə müqayisədə barrelin qiymətində yüksəliş müşahidə olundu

Bu isə Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun və büdcə gəlirlərinin planladığından bir qədər artıq olması ilə nəticələnə bilər. Digər tərəfdən, regionda münaqişə riskinin artması uzunmüddətli iqtisadi layihələrə, xüsusilə nəqliyyat-tranzit layihələrinə də təsir göstərə bilər. Məsələn, Rusiya, İran və Hindistanı birləşdirən Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin təhlükəsizliyi sual altına düşdü. İran ərazisində hərbi risklərin yüksəlməsi bu marşrut üzrə yük axınlarını azalda bilər

Bunun fonunda Azərbaycan üzərindən keçən Orta Dəhlizin (Transxəzər marşrutunun) önəmi bir daha artdı – mütəxəssislər hesab edir ki, alternativ marşrut olaraq Orta Dəhliz regional ticarətin davamlılığını təmin edə bilər

Yəni, müharibə bölgədə nəqliyyat sahəsində rəqabət balansını da Azərbaycan lehində dəyişə biləcək prosesləri sürətləndirə bilər.

Beynəlxalq Reaksiyalar və Media Müharibəsi

İran-İsrail müharibəsi beynəlxalq aləmdə kəskin reaksiyalara səbəb oldu. Bir çox müsəlman ölkəsi, o cümlədən Türkiyə, Pakistan, Misir və İordaniya İsrailin İrana qarşı hücumlarını suverenlik pozuntusu adlandıraraq sərt tənqid etdi

Çin, Rusiya, Braziliya və Cənubi Afrika kimi böyük dövlətlər də İsrailin addımını beynəlxalq hüququ pozan aqressiya aktı kimi dəyərləndirdi və Tel-Əvivi açıq şəkildə qınadılar Bunun əksinə olaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları və Almaniya başda olmaqla bəzi Qərb dövlətləri İsrailin hücumlarını müəyyən mənada anlayışla qarşıladı

Onlar hesab edirdi ki, İranın nüvə silahına yiyələnməsinin qarşısını almaq üçün Tehrana təzyiq göstərmək zəruridir və İsrailin hərəkətləri İranı nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlara məcbur edə bilər

BMT isə münaqişənin genişlənməsindən dərin narahatlıq ifadə edərək hər iki tərəfi təmkinli olmağa və mülki vətəndaşları qorumağa çağırdı

Müharibə informasiya cəbhəsində də aparıldı. Hər iki tərəf öz ictimaiyyətini səfərbər etmək üçün media üzərindən təbliğat apardı. İsrail rəsmiləri 12 günlük müharibə boyunca öz məqsədlərinə tam nail olduqlarını, İranın nüvə infrastrukturunu ciddi zərər vurduqlarını açıqladılar

Məsələn, İsrail hökuməti iddia etdi ki, İranın əsas uranın zənginləşdirilməsi müəssisələrinin böyük hissəsi ya tamamilə məhv edilib, ya da sıradan çıxarılıb, həmçinin İranın bu sahədəki aparıcı elmi kadrlarına zərbə endirilib

İran tərəfi isə bu iddiaları qətiyyətlə rədd edərək bildirdi ki, hücumların strateji təsiri olmayıb – vacib obyektlər əvvəlcədən ehtiyatlı şəkildə gizlədilib və ya köçürülüb, ölən yüksək rütbəli şəxslərin yerinə dərhal yeniləri təyin edilib

Media savaşının bir digər təzahürü, birbaşa media infrastrukturunun hədəfə alınması idi. İsrail aviazərbələri nəticəsində İranın dövlət televiziyasının (IRIB) bəzi ötürücü mərkəzləri zədələndi və yayımda fasilələr yarandı

Tehran bunu “həqiqətlərin yayılmasına mane olmağa cəhd” adlandırdı və texniki nasazlıqları sürətlə aradan qaldırdı. Eyni zamanda, İran dövlət kanalları müharibə boyu daxili auditoriyanı sakitləşdirmək üçün qələbə ruhlu xəbərlər verir, İsrail şəhərlərindəki dağıntı görüntülərini təkrar-təkrar nümayiş etdirirdi. Sosial şəbəkələrdə də dezinformasiya bolluğu yaşandı – həm İran, həm İsrail mənşəli qaynaqlar qarşı tərəfin itkilərini şişirdən, ya da öz uğurlarını şişirdən xəbərlər yayımlayırdı. Nəticə etibarilə, informasiya məkanında da müharibə qədər gərgin bir qarşıdurma müşahidə edildi.

Regional Təsirlər və Azərbaycanın Mövqeyi

Müharibə coğrafi baxımdan İrana yaxın yerləşən ölkələr üçün xüsusi narahatlıq doğururdu. Azərbaycan üçün də vəziyyət diqqətlə izlənilən idi. Bu müharibə Azərbaycanın “uzaqdan izlədiyi” adi bir regional münaqişə deyildi – İran əhalisinin əhəmiyyətli qismini təşkil edən Cənubi Azərbaycan türkləri (İranın şimal-qərbindəki əhali) döyüş bölgəsində yaşayırlar və raket zərbələrinin birbaşa təsiri altına düşə bilərdilər

Doğrudan da, Təbriz, Ərdəbil, Zəncan kimi Azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi şəhərlər İsrailin mümkün hədəfləri arasında sayılırdı. Bu risklər fonunda rəsmi Bakı maksimal təmkin nümayiş etdirdi. Azərbaycan hökuməti münaqişə ərzində balanslaşdırılmış və məsuliyyətli mövqe tutdu. Rəsmi şəkildə savaşın dərinləşməməsi, regionda sabitliyin qorunması çağırışı edildi

Bakı heç bir tərəfi açıq dəstəkləmədi və emosional bəyanatlardan çəkinərək, daha çox diplomatik kanallar vasitəsilə çalışmağa üstünlük verdi. Azərbaycanın İsraillə yaxın strateji tərəfdaşlıq münasibətləri olsa da, ölkəmiz eyni zamanda qonşu İranla da münasibətlərin kəskinləşməməsinə xüsusi diqqət ayırdı. Məhz münaqişənin ilk günlərində Azərbaycan hökuməti İsrail tərəfi ilə gizli diplomatik təmaslara girərək İranda azərbaycanlıların yaşadığı bölgələrin hədəf alınmaması üçün müraciət etdi – qeyd etmək lazımdır ki, Tel-Əviv bu müraciətə müsbət reaksiya verdi və həmin bölgələr nəzərə alındı

Paralel olaraq, Azərbaycan ordusu və sərhəd xidmətləri yüksək hazırlıq səviyyəsinə gətirilsə də, ölkəmiz İranla sərhəddə hər hansı təxribata yol vermədi, əksinə, sərhəd boyunca sabitliyi qorudu

Bakı öz ərazisindən üçüncü tərəfə qarşı hərbi fəaliyyət üçün istifadə olunmasına da imkan vermədi. Bu tədbirlər sayəsində Azərbaycan həm İsraillə dostluq münasibətlərini qorudu, həm də İranla qonşuluq prinsipinə sadiq qaldığını göstərdi

Müharibə bitdikdən sonra Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi İran və İsrail arasında atəşkəs razılaşmasını alqışladı və ümid etdiyini bildirdi ki, bölgədə gərginlik tamamilə səngiyəcək. Yerli ekspertlər vurğulayırlar ki, Azərbaycan bu münaqişə zamanı “sakit güc” nümayiş etdirərək diplomatiyanın gücünə arxalanıb. Rəsmi Bakının təmkinli, ölçülü və çevik diplomatik gedişləri ölkəmizin regionda etibarlı və sabitləşdirici aktor olduğunu bir daha sübut etmiş oldu